ΑΡΧΕΣ 20ου ΑΙΩΝΑ: ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΔΑΣΚΑΛΟ ΑΝΤΩΝΙΟ ΠΕΛΕΚΑΝΟ

(Εικόνα 1- Ο Ναός Αφαίας ΄- Αρχές 19ου αιώνα)

    Γνωστή σε όλους η κατάσταση των αρχαίων μνημείων της Ελλάδας πριν τον 19ο αιώνα, από πλευράς δυνατότητας πρόσβασης επισκεπτών σε αυτά. Ήταν κυριολεκτικά ξέφραγο αμπέλι, στο έλεος των κάθε είδους ευρωπαίων αρχαιοκαπήλων "περιηγητών" αλλά και ντόπιων πλιατσικολόγων, που αφού κατάλαβαν ότι υπάρχει αξία σε αυτά, τα λεηλατούσαν και τα μοσχοπουλούσαν. Ήταν εκτεθειμένα ακόμα και σε πολεμικές ενέργειες. Πολλά απ' αυτά, επίσης, υπήρχαν μέσα σε τσιφλίκια και ιδιοκτησίες και γύρω τους γίνονταν αγροτικές εργασίες με κάθε δυνατό επακόλουθο καταστροφής σε ό,τι είχε απομείνει. Αυτή ήταν η γενική κατάσταση, με ελαχιστότατες εξαιρέσεις. Φυσικά την ίδια μοίρα είχε και η Αίγινα και το "διαμάντι" της, ο Ναός της Αφαίας, που τότε αναφερόταν ως Ναός της Αθηνάς, του Διός ακόμα και του Ποσειδώνος.
    Μελετώντας το Πρωτόκολλο του Αντωνίου Πελεκάνου, του δάσκαλου στον οποίο η Αίγινα χρωστάει την αρχή της διάσωσης του αρχαιολογικού της πλούτου, βρήκα αναφορές για την επικρατούσα κατάσταση στο μνημείο. Το πρόχειρο αυτό Πρωτόκολλο (ή μέρος του), ένα είδος προσωπικού ημερολογίου του σε σχέση με την άμισθη επιμελητεία των αρχαιοτήτων του Νησιού που του είχε ανατεθεί, είχε διασωθεί χάρις σε πρόχειρη αντιγραφή του από την αείμνηστη Γωγώ Κουλικούρδη. Οι αναφορές αυτές του Αντ. Πελεκάνου έχουν ως εξής:

Α) "31 Μαρτίου 1899:  Αναφέρω εις κ. Αστυνόμον Αιγίνης ότι ο Ναός της Αθηνάς κινδυνεύει να καταστραφεί και παρακαλώ όπως διατάξει τον εν Μεσαγρώ Σταθμάρχην να επιβλέπει και συλλαμβάνει πάντα ιερόσυλον."
Β) "17 Μαΐου 1900: Αναφέρω ότι πολλοί λίθοι Ναού Αθηνάς καταστρέφονται, περίβολος εφ' ου Αμφιπολείον καλλιεργείται. Τέλος γοργώ τω βήματι βαίνει προς την καταστροφήν. Ζητώ αγοράν χώρου.
Γ) "24 Σεπτεμβρίου 1900: Υπεγράφησαν τα συμβόλαια διά την αγοράν του χώρου του Ναού Αθηνάς και αυθωρεί τα αντίγραφα παρεδόθησαν προς μεταγραφήν εις Αρχαιολογικήν Εταιρείαν."

   Οι σημαντικότατες αυτές σημειώσεις με οδήγησαν σε παραιτέρω έρευνα των πρώτων προσπαθειών φύλαξης του Ναού. Κατ' αρχάς αναζήτησα στο φωτογραφικό μου αρχείο εικόνες του Ναού της Αφαίας αρχών του 19ου αιώνα και διαπίστωσα "ιδίοις όμμασι", ότι ο Αντ. Πελεκάνος δεν υπερέβαλε. Δημοσιεύω μια από αυτές τις φωτογραφίες, καρτ-ποστάλ εκδόσεων "Pallis & Kotzias", ταχυδρομημένη από τη Σύρο προς το Duclair της βόρειας Γαλλίας, το 1903, με χειρόγραφες σημειώσεις κάποιου επισκέπτη, στη γαλλική γλώσσα, όπου φαίνεται η κατάσταση εγκατάλειψης στο χώρο (εικόνα 1).
   Η έρευνα προχώρησε σχεδόν συμπτωματικά, όταν "σκαλίζοντας" ψηφιοποιημένες παλιές αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής, βρήκα σχετικό αναλυτικό δημοσίευμα. Το άρθρο βρέθηκε σε φύλλο της εφημερίδας "ΤΟ ΑΣΤΥ" (εικόνα 2), του Αυγούστου του 1900. Τοποθετείται, δηλαδή, χρονικά μεταξύ της δεύτερης και τρίτης καταχώρησης στο Πρωτόκολλο.Τίτλο είχε "ΝΑΟΣ ΑΘΗΝΑΣ ΕΝ ΑΙΓΙΝΗ", ανήκε σε ανταποκριτή της εφημερίδας και επιβεβαιώνει "πανηγυρικά" τις σημειώσεις του Αντωνίου Πελεκάνου. Παρατίθεται αυτούσιο:

"ΑΙΓΙΝΑ, 12 Αὐγούστου: Εἶνε γνωστὴ ἡ ἀρχαιολογικὴ ἀξία, τὴν ὁποίαν κέκτηται ὁ ἐν Μεσαγρῷ Αἰγίνης ναὸς τῆς Ἀθηνᾶς. Τούτου τ’ ἀνεκτίμητα ἀγάλματα τῶν ἀετωμάτων, ἁρπαγέντα κατὰ τὸ 1811, εἶτα δ’ ἀγορασθέντα ὑπὸ τοῦ φιλέλληνος βασιλέως τῆς Βαυαρίας Λουδοβίκου, κοσμοῦσιν ἤδη τὴν Γλυπτοθήκην τοῦ Μονάχου. Ὁ ναὸς οὗτος τυγχάνει οὐ μόνον εἷς τῶν ἀρχαιοτέρων τῆς Ἑλλάδος, οἰκοδομηθεὶς κατὰ τὸν ἕκτον αἰῶνα π. Χ., ἀλλὰ καὶ ὑπὸ ἔποψιν ἀρχιτεκτονικὴν κέκτηται μεγίστην σπουδαιότητα, δι’ ὃ πάντοτε κατακλύζεται ὑπὸ πλήθους ἀρχαιοφίλων καὶ ἰδίως ἐκ τῆς ἀλλοδαπῆς. Δυστυχῶς ἐγκατελείφθη ἐπ’ ἐσχάτων ἄνευ ἐπιτηρήσεως, ὡς ἐκ τούτου δὲ ὁ μὲν λιθόστρωτος περίβολος τοῦ ναοῦ ἐφ’ οὗ ᾠκοδόμητο τὸ Ἀμφιπόλειον ἰσοπεδωθεὶς ἀροτριᾶται· οἱ ὀγκώδεις λίθοι κατακερματιζόμενοι ἀποσπῶνται, ὅπως χρησιμεύσωσιν ἀλλαχοῦ· ἐν τῷ σηκῷ ποίμνια καταυλίζονται· τέλος γοργῷ τῷ βήματι βαίνει πρὸς τὴν καταστροφήν. Τὸ διοικητικὸν συμβούλιον τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρίας, λαβὸν γνῶσιν τῆς οἰκτρᾶς ταύτης καταστάσεως ἐξ ἀναφορᾶς τοῦ ἐπιμελητοῦ τῶν Ἀρχαιοτήτων Αἰγίνης κ. Ἀντ. Πελεκάνου, προέβη εἰς πρᾶξιν ἀξιέπαινον τιμῶσαν αὐτό, ἀπεφάσισε δηλαδὴ ν’ ἀγοράσῃ τὸν περίβολον τοῦ ναοῦ καὶ τὸν πέριξ χῶρον, ἀνέθηκεν δὲ τὴν διαπραγμάτευσιν τῆς ἀγορᾶς πρὸς τὸν κ. Πελεκᾶνον, ὅστις κατώρθωσε τὸν μὲν περίβολον τοῦ ναοῦ συνιστάμενον ἐκ 3.000 τετραγ. μέτρων νὰ συμφωνήσῃ ἀντὶ 150 δραχμῶν μόνον τὸν δὲ λοιπὸν ἀρχαιολογικὸν χῶρον πρὸς 40 δραχμὰς ἕκαστον ἐντόπιον στρέμμα, τιμὴν λίαν συγκαταβατικήν. Ἤδη ἀποξενούμενος ὁ χῶρος οὗτος ἀντὶ ἐλαχίστης δαπάνης δύναται νὰ περιφραχθῇ καὶ ν’ ἀπαλλαχθῇ τῆς σκαπάνης ἀγροίκου ἀγρότου, διασῴζων ἅμα καὶ τὸν περικαλλῆ τοῦτον ναὸν ὃν αἰῶνες ἐσεβάσθησαν."

(Εικόνα 2)

    Κλείνοντας αυτήν την έρευνα, λοιπόν, γνωρίσαμε πώς με αυτές τις σημαντικές πρωτοβουλίες του Πελεκάνου και τη συμβολή της Αρχαιολογικής Εταιρείας, συντελέσθηκε η πρώτη αποτελεσματική προσπάθεια προφύλαξης του τόσο "πονεμένου" Ναού μας με την αγορά του οικοπέδου του. Θα έχει ενδιαφέρον η συνέχιση της έρευνας για περισσότερα στοιχεία αυτής της "αγοραπωλησίας". Αυτά για να μαθαίνουμε, να μην ξεχνάμε και να παραδειγματιζόμαστε.
Έρευνα - συγγραφή άρθρου: Νεκτ. Κουκούλης

(Για το άρθρο αυτό χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από το ψηφιακό αρχείο της εφημερίδας "ΤΟ ΑΣΤΥ", μέσω της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Α και του ιστοχώρου Openarchives, από το πρόχειρο πρωτόκολλο του Αντ. Πελεκάνου αντιγραμμένο στο χέρι από τη Γωγώ Κουλικούρδη και από τη φωτογραφική συλλογή του Νεκτ. Κουκούλη)